Zingeving als motor voor herstel

Het is een anekdote uit de behandelkamer van een psychiater, waar ik de humor wel van inzie. Tegelijkertijd zie ik er ook iets tragisch in. Ik verbaas me dan ook vaak over hoe weinig aandacht er besteed wordt aan zingeving binnen de ggz. En daarin blijk ik niet de enige. Stilletjesaan sluipt de aandacht voor zingeving (opnieuw) de ggz binnen. Dit is voornamelijk te danken aan de inzet van ervaringsdeskundigen. Hun ervaring is immers dat aandacht voor zingeving bijdraagt aan hun herstel.

Wat is zingeving?

Over het algemeen kan je onder zingeving verstaan dat wat van grote betekenis is voor iemand én richting geeft aan iemands leven. Zingevingsvragen kunnen zich voordoen in alle levensfasen en bij alle mensen.

Zo vinden mensen bijvoorbeeld zingeving in hun relaties met familie of vrienden, in de opvoeding van hun kinderen, in (vrijwilligers-)werk, in hobby's, in hun levensbeschouwing, in het bijdragen aan een betere wereld of in het helpen van anderen. Sowieso is het een doodnormale menselijk behoefte om zingeving te willen ervaren in het leven, maar iedereen ervaart het dus wel op een andere manier.

Het raakt thema’s als de eindigheid van het leven, belangrijke keuzes die we maken, onze vrijheid, onze identiteit, verbinding voelen met anderen,…  Via zingeving zoeken we letterlijk naar de zin van ons leven, maar ook naar de zin van alles wat we doen binnen ons alledaagse leven. Door zingeving ervaren we persoonlijke groei en ontwikkeling. Het creëert samenhang in hoe ons verleden, heden en toekomst een eigen levensverhaal vormen.

Doorheen de verschillende levensfasen, door bepaalde hoogtepunten in onze levens en door ontwrichtende levenssituaties verandert wat zinvol is voor een mens. Twijfelen en reflecteren over de zin van het leven hoort bij het leven. Het is een proces van zoeken dat nooit stopt. Een deel ervan gebeurt ook onbewust.

Zingeving is een individueel proces, maar vindt altijd plaats binnen (en kan worden geïnspireerd of beïnvloed door) de context waarin iemand leeft en heeft hiermee een sterk sociaal-maatschappelijk aspect. Voorbeelden hiervan zijn klimaatveranderingen, armoede, oorlog, racisme, maar ook bijvoorbeeld de overtuiging dat het leven en ons levensgeluk maakbaar zijn. Het raakt echter ook aan spiritualiteit en vaak beïnvloeden deze elkaar. In praktijk worden deze termen zelfs door elkaar gebruikt.

Te weinig zingeving binnen de ggz?

Binnen de ggz is men doorgaans nogal gericht op het doelgericht behandelen waarbij men ‘symptomen’ wil reduceren. Lukt dit, dan wil dit kort door de bocht zeggen dat iemand beter wordt. Het is dus meetbaar. Zingevingsvragen hebben daarentegen minder meetbare ‘resultaten’. De resultaatgerichtheid die leeft binnen onze ggz houdt dan ook weinig rekening met de zogenaamde trage vragen: vragen over leven, verlies, dood, liefde of ziekte. Het zijn vragen die raken aan zingeving en die vaak haaks staan op de hedendaagse hulpverlening die plaatsheeft binnen kwaliteitsmeting, strakke tijdsschema’s en protocollen. Werken rond zingeving is geen quick fix, het vraagt tijd en zelfs in de zorg geldt het principe ‘time is money’.

Vooral de dominantie van het biomedische verklaarmodel wordt hier als oorzaak gezien. Dat model biedt weinig ruimte voor zingevingsvraagstukken. Dat heeft dan bijvoorbeeld tot gevolg dat men in de opleidingen voor hulpverleners weinig tot geen aandacht geeft aan het bespreekbaar maken van dit levensdomein. Of iemand hiervoor al dan niet ruimte ervaart, is dus vaak afhankelijk van de persoonlijke gevoeligheid, interesses of prioriteiten van de individuele hulpverlener.

Zingeving raakt ook aan spiritualiteit, maar spirituele ervaringen worden binnen de ggz soms gezien als ziektebeelden zoals psychose. Het gevolg hiervan is dat mensen proberen dit te verzwijgen om niet als 'psychisch ziek' gezien te worden. Het spreekt vanzelf dat dit kan leiden tot gevoelens van eenzaamheid en zelfstigma.

Verweven met psychische gezondheid

Veruit de meeste mensen met psychische problemen vinden aandacht voor zingeving belangrijk voor hun herstel. Uit onderzoek blijkt echter dat ze niet altijd ervaren dat deze aandacht gepast wordt gegeven. Toch wordt zingeving of een invulling daarvan geassocieerd met een verminderde aanwezigheid van depressie en angst. Daaraan verbonden zie je ook dat zingeving minder kans geeft tot suïcide en verslaving. Bovendien verhoogt het de kwaliteit van leven en lijkt het soms wel het juiste antwoord op bijvoorbeeld een depressie.

Bij goede geestelijke gezondheidszorg mag aandacht voor zingeving niet ontbreken

Zingeving en geestelijke gezondheid zijn op verschillende manieren met elkaar verweven. Ze kunnen elkaar bevorderen maar ook belemmeren. Mensen met psychische problemen zien zich best vaak geconfronteerd met vragen over zichzelf, relaties, hun taken, en over de zin van hun bestaan. Deze existentiële vraagstukken raken aan zingeving. In sommige situaties wordt de kern van het probleem als een pure zingevingsproblematiek ervaren. Bovendien kunnen psychische klachten levensbeschouwelijk of spiritueel gekleurd zijn.

 Zingeving als motor voor herstel

Zingeving integreren als onderdeel van de zorg is noodzakelijk om goede zorg te bekomen. Deze zorg geeft richting aan iemands doelen en motivatie en in het algemeen aan wat belangrijk is in iemands leven. Naarmate de regie meer bij de persoon in kwestie komt te liggen, krijgt zingeving meer gewicht. Hij of zij wordt uitgedaagd om meer zelf te bepalen waar zijn/haar prioriteiten in het leven liggen.

Persoonlijk herstel omvat bovendien ook invulling van zingeving of toch zeker van zinbeleving. Het is daarom van belang dat men ruimte biedt aan zingeving als geïntegreerd element van goede zorg. Naast het verweven en integreren van zingeving in de begeleiding, vraagt dat ook om kennis over initiatieven buiten de gespecialiseerde ggz.

Mensen ervaren dat zij door aandacht voor zingeving en spiritualiteit (opnieuw) grip op het eigen leven kunnen krijgen en behouden. Een belangrijke vraag daarbij is: waar kom jij je bed voor uit? Inzicht krijgen in je drijfveren geeft je de mogelijkheid om grip te krijgen op wat je écht motiveert en lijkt dan ook onontbeerlijk in iemands herstelproces.

Goede zorg

In de nieuwere visies op wat goede zorg is, neemt aandacht voor zingeving gelukkig een nadrukkelijke plek in. Het vraagt van hulpverleners dat zij in gesprekken een open, uitnodigende en flexibele houding kunnen aannemen. Ontwikkelingen in de visie op goede zorg vertalen zich ook naar veranderingen in het begeleiden van mensen. Hierbij gaat het meer om het accepteren van zichzelf en leren omgaan met pijn en ongemak. Dat leidt tot persoonlijke ontwikkeling, acceptatie, authenticiteit en het vinden van betekenisvolle activiteiten.

Bij goede zorg wordt zingeving dus geïntegreerd in de einddoelen van de behandeling. In het herstel richt men zich op het terugvinden van de persoonlijke identiteit en het hernemen van de regie op het leven.

Dit artikel verscheen eerder (lente 2024) in ons tijdschrift Spiegel